Kwas foliowy jest jednym z wielu związków zaliczanych do grupy folianów. Organizm ludzki nie potrafi go wytwarzać, dlatego jego dostarczanie z dietą jest niezbędne. Niedobór tego składnika jest przyczyną wielu zaburzeń, takich jak chociażby upośledzony wzrost i rozwój komórek. Niedobory kwasu foliowego są szczególnie niebezpieczne dla kobiet w ciąży. Niestety niedostateczna podaż tej witaminy jest jednym z najczęściej obserwowanych niedoborów żywieniowych.
Kwas foliowy jest witaminą występującą w szerokiej gamie produktów zarówno roślinnych jak i zwierzęcych.
Dlaczego, wobec tego, zapewnienie odpowiedniej podaży jest takie trudne ?
- Folacyna jest związkiem chemicznym bardzo wrażliwym na działanie czynników środowiskowych, tj.:
- wysoka temperatura à gotowanie zmniejsza zawartość folianów o 40-70 %
- zbyt długie przechowywanie produktów spożywczych à kwas foliowy utlenia się do formy gorzej przyswajalnej
- światło i tlen
- Biodostępność i wchłanianie są upośledzane przez wiele czynników:
- spożywanie alkoholu
- palenie tytoniu
- leki (przeciwbólowe, antybiotyki)
- doustne środki antykoncepcyjne
- choroby przewodu pokarmowego (celiakia)
Przyswajalność zależy również od formy folianów – syntetyczne wchłaniają się w znacznie większym stopniu niż naturalne. Wchłanianie poprawia również obecność witaminy C w produktach/posiłkach.
3. Zapotrzebowanie zmienia się w zależności od stanu fizjologicznego. Chodzi tu przede wszystkim o kobiety w ciąży i karmiące. Zapotrzebowanie wówczas wzrasta z 400 μg do 600 μg dla ciężarnych i do 500 μg dla kobiet karmiących.
Dlaczego foliany są tak ważne w diecie kobiet ciężarnych?
Kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowego wzrostu i funkcjonowania wszystkich komórek organizmu. Ma ogromne znaczenie podczas syntezy DNA komórek szybko dzielących się (np. komórek płodu). Oznacza to, że jego obecność jest konieczna, aby rozwijające się w pierwszej kolejności układ krwiotwórczy (czerwone krwinki) i układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy) płodu mogły prawidłowo się wykształcić. Niestety ten najważniejszy pierwszy miesiąc jest to czas, kiedy wiele kobiet jeszcze nie wie, że jest w ciąży. W związku z tym nie zapewnia organizmowi odpowiedniej dawki kwasu foliowego, czego najpoważniejszym skutkiem są wady ośrodkowego układu nerwowego. Co więcej, zapasy kwasu foliowego w organizmie są dość niskie. Co za tym idzie, w okresie zwiększonego zapotrzebowania i niedostatecznej podaży zapasy te mogą całkowicie wyczerpać się już po 3 miesiącach.
Wady ośrodkowego układu nerwowego to między innymi: rozszczep kręgosłupa, przepuklina mózgu i rdzenia kręgowego, bezmózgowie. Niektóre z nich są wadami letalnymi, czego konsekwencją są przedwczesne zgony niemowląt. W tej kwestii Polska zajmuje niechlubne pierwsze miejsce wśród krajów Europy pod względem współczynnika zgonów z powodu wrodzonych wad cewy nerwowej.
Dodatkowo niedobór kwasu foliowego prowadzi do:
- niedokrwistości megaloblastycznej (anemia)
- niskiej masy urodzeniowej niemowląt
- porodów przedwczesnych
- poronień samoistnych
- zmian miażdżycowych ( w konsekwencji do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych)
- zmian nowotworowych.
Profilaktyka wrodzonych wad cewy nerwowej
Wysoki współczynnik umieralności w powodu wad wrodzonych, wiele skutków niedoboru kwasu foliowego oraz liczne badania wykazujące niedostateczne spożycie tej witaminy przez kobiety w ciąży i w okresie prekoncepcyjnym sprawiły, że w Polsce od 1997 r. obowiązuje Program Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej. Ma on na celu zwiększenie świadomości społeczeństwa i rozpowszechnienie wiedzy na temat roli kwasu foliowego i konsekwencji jego niedostatecznej podaży.
Program ten zawiera również konkretne wytyczne co do podaży kwasu foliowego. Zaleca się stosowanie suplementacji w dawce 0,4 mg na dobę wszystkim kobietom w wieku rozrodczym, a przynajmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą i przez pierwszy trymestr ciąży.
Kobietom z grupy podwyższonego ryzyka, czyli tym które już urodziły dziecko z wadą cewy nerwowej zaleca się 10-krotnie większą dawkę, czyli 4 mg na dobę.
Jeżeli u kobiet dodatkowo występuje wcześniej zdiagnozowana niedokrwistość megaloblastyczna lub hiperhomocysteinemia, zaleca się dawkę 5 mg na dobę, ale pod ścisłą kontrolą lekarza. Jest to związane z tym, że zbyt wysokie dawki folianów mogą powodować wzrost ryzyka uszkodzenia wczesnej ciąży. Dlatego nie należy przekraczać zalecanych dziennych dawek.
Wszystkie zalecenia są poparte badaniami, które pokazują, że u kobiet, które przyjmowały rekomendowaną dawkę kwasu foliowego, ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej obniża się o 72 %.
Oczywiście wraz z suplementacją konieczna jest dieta bogata w kwas foliowy. Źródła kwasu przedstawione są na rycinie poniżej. Najlepsze z nich to przede wszystkim zielone warzywa liściaste surowe i mrożone: sałata, szpinak, kapusta włoska, brukselka, brokuły, szparagi, również bób, zielony groszek, nasiona słonecznika i sezamu, orzechy. W produktach zwierzęcych możemy go znaleźć w wątrobie, drożdżach, jajach i serach.
Piśmiennictwo:
- Cieślik E., Gębusia A., Skutki niedostatecznej podaży kwasu foliowego ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dla kobiet w wieku rozrodczym, Hygeia Public Health 2011, 46(4): 431-436
- Cieślik E., Kościej A., Gębusia A., Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym, Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 594-599
- Cieślik E., Kościej A., Kwas foliowy – występowanie i znaczenie, Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 1-7
- Czeczot H., Kwas foliowy w fizjologii i patologii, Postepy Hig Med Dosw (online), 2008; tom 62: 405-419
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących, Ginekol Pol. 5/2014, 85, 395-399
Karolina Wróblewska
studentka dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
